Henri Bruning en het nationaal-socialisme?
naar aanleiding van een betoog uit 1986 van J.J. Kelder
|
De stelling van Kelder
In 1986 publiceerde J.J. Kelder in Ons Erfdeel zijn artikel “Henri Bruning en het nationaal-socialisme”.
Een niet-oplettend lezer zou kunnen denken dat het artikel het nationaal-socialisme van Henri Bruning zal bespreken. En de schrijver suggereert dat ook al spoedig door de stelling te poneren:
| “Brunings letterkundige activiteiten tijdens de bezetting kunnen niet los worden gezien van zijn politieke opvattingen: hij was nationaal-socialist en de weerslag daarvan vindt men in wat hij in de oorlogsjaren publiceerde.” |
Nationaal-socialistisch scribent
Kelder concludeert uit Brunings Een ander spoor ...? van 1954, dat de belangrijkste reden van Bruning om lid te worden van de NSB was om een polemisch contra te vormen en dat mede gebaseerd op de mening van Knuvelder dat Bruning lid geworden was “in de hoop die partij (de NSB) te kunnen fatsoeneren”. Ik weet niet in hoeverre Kelder hier de mening van Knuvelder correct weergeeft, maar persoonlijk lijkt mij die reden hoogst onwaarschijnlijk. Kelder geeft een voorbeeld van dat polemisch contra van Bruning met betrekking tot een literaire kwestie, niet ten aanzien van een politieke opvatting van Bruning. Op dat laatste terrein, de politiek, vormde Bruning wel degelijk een contra, maar, naar mijn opvatting, zeker niet uitsluitend naar de NSB of andere “rechtse fronten”, maar naar de politieke en maatschappelijke opvattingen in zijn algemeenheid.
Zo komt een polemiek van Bruning over Vestdijk aan de orde die Kelder besluit met de woorden:
| “en [men] kan dus constateren, dat hij (Bruning, ThBr) op een aantal punten van mening verschilde met andere nationaal-socialistische scribenten.”. |
| “Als men ook sommige uitlatingen van Bruning uit de beginperiode van de bezetting op een bepaalde manier bij elkaar zet, dan ontstaat het beeld van iemand wiens literaire opvattingen niet erg strookten met de binnen de NSB levende ideeën over kunst.Bruning had zo zijn eigen gedachten over literatuur, over Bordewijk en over Vestdijk.” |
Antisemitisme I
Maar ik moet natuurlijk niet te vroeg juichen want nu komt Kelder op het punt waar, naar mijn inzicht, voor hem de schoen vooral wringt. Kelder vervolgt namelijk:
| “Ook voor wat betreft bijvoorbeeld het antisemitisme heeft het er alle schijn van, dat Bruning niet zo’n scherpslijper was.” |
| “met genoegen constateerde, dat Arnold Meyers Nationaal Front bekeerd was van zijn onwaardig kwetsend en vernederend antisemitisme en hij voegde eraan toe: “het heeft daarin alles wat de N.S.B. op dat gebied gepresteerd heeft, verre overtroffen”.” |
|
“Maar men moet zich hier niet op verkijken. Uit diezelfde tijd vindt men een artikel van Bruning – Presser heeft er in zijn boek Ondergang al op gewezen – met een heel andere strekking. In De Waag van 14 november 1940 liet Bruning de volgende waarschuwing horen: “Helaas is de Ned. Unie een bolwerk geworden voor het politiek katholicisme en een laatste verschansing voor een in ons volk naar macht strevend Jodendom. Beide staan vijandig tegenover het Duitsland van Adolf Hitler. De verovering van het Nederlandsche volk door een Nederlandsche Unie, welke met deze twee machten niet heeft afgerekend, beteekent onvermijdelijk – onvermijdelijk – het verlies van onze zelfstandigheid”. Met de Joden die lid waren van de Nederlandsche Unie, moest dus maar – omwille van die zelfstandigheid – worden afgerekend.” |
Afrekenen
Vooral het door Bruning gebezigde en nogmaals door Kelder herhaalde “afrekenen” klinkt helemaal fout. Nu spreekt Bruning over het afrekenen met een naar macht strevend Jodendom, dus over het afrekenen met een naar macht streven, terwijl Kelder daar zondermeer van maakt afrekenen met Joden. En wij, allemaal, weten nú waar dat afrekenen met de Joden in ontaard is. Toch moeten we niet vergeten dat Bruning deze uitspraak deed in november 1940, dus vér voor het begin van de Endlösung en dat Bruning er dát zeker niet mee bedoeld kan hebben als hij in diezelfde tijd bepaalde uitlatingen als “onwaardig kwetsend en vernederend antisemitisme” heeft gekwalificeerd.
Volgens mij heeft mijn broer Raymund er al ooit opgewezen dat Bruning spreekt over het afrekenen met twee machten. De andere macht is het politiek katholicisme. Nu heeft Kelder zelf, weliswaar met woorden ontleend aan Gerard Knuvelder, Bruning in zijn artikel geïntroduceerd als “één van de belangrijkste katholieke dichters en essayisten” en deze katholieke Bruning doet nu ook nog aan politiek. Loopt Bruning zelf dan geen gevaar dat ook met hemzelf “afgerekend” moet worden? Dit kan er dus op wijzen dat Bruning met dat afrekenen iets anders bedoelde dan Kelder meende te verstaan. En als Bruning met dat afrekenen iets heel anders bedoelde komt tegelijkertijd ook dat “omwille van die zelfstandigheid” in een ander daglicht te staan.
Om te beseffen hoe zwaarwegend die “zelfstandigheid” voor Bruning was, behoeft men alleen maar te denken aan de toestand van de Oostbloklanden achter het ijzeren gordijn ten tijde van de Sovjet-Unie. Zo iets zou Nederland ook te wachten staan, naar de verwachting van Bruning, als Duitsland de oorlog zou winnen en dit laatste was toen nog zijn overtuiging.
Radicalisering
Maar laat ons terugkeren naar het betoog van Kelder. Na dit, in zijn ogen, overtuigend voorbeeld van antisemitisme van Bruning gaat hij verder met:
| “Bij Bruning is in de oorlog sprake geweest van een radicalisering.” |
| “zijn opvattingen ontwikkelden zich in SS-richting.” |
Het eerste bewijs daarvoor wordt gevonden in het feit dat Bruning in juni 1943 schrijft:
| “dat hij weliswaar nog geen lid was van de Germaanse SS, maar dat lidmaatschap al geruime tijd geleden door hem werd aangevraagd.” |
Het tweede bewijs wordt door Kelder ontleend aan het gedicht “Ochtend” en wat Maurits Kok daarover had gezegd. Mijn mening (
) over dit gedicht heb ik al elders verwoord.
Bloemlezing
Het derde bewijs vindt Kelder in een gedicht uit een bloemlezing door Bruning samengesteld. Kelder introduceert deze bloemlezing als volgt:
| “Het jaar daarop, in 1944, verscheen Brunings bloemlezing Gelaat der dichters, waarin revolutionaire, dat wil zeggen: nationaal-socialistische poëzie uit België en Nederland bijeen was gebracht.” |
Hoe nationaal-socialistisch deze bloemlezing wel was wordt dan vervolgens verwoord met:
| “In dit boek vindt men verder onder meer lofdichten op de Waffen SS en het Vrijwillergerslegioen Nederland.” |
Antisemitisme II
Kelder vervolgt echter met:
|
“Eén van de gedichten heette “Beroep op Amsterdam” en was geschreven door Chris de Graaff, met wie Bruning in 1942 nog over Vestdijk had gepolemiseerd. Vroeger, zo valt in de Graaffs poëem te lezen, was Amsterdam een grote stad, de stad van Vondel, Bredero en Rembrandt. Venetië, Lissabon, Londen en Madrid, al deze steden stonden in de schaduw van Amsterdam. Tegenwoordig is Amsterdam maar een verworden stad. Het volk sloft versuft en verwilderd langs de straten. Hoe is dat allemaal zo gekomen? De schuldige komt te voorschijn in de laatste twee regels: Ontmasker, Amsterdam, uw tegenstander en noem zijn naam ten vonnis: “Jodenknecht!” Bruning heeft dit gedicht dan weliswaar niet zelf geschreven, maar door het vers een plaats te gunnen in zijn bloemlezing sanctioneerde hij toch een ordinair antisemitisme.” |
Bruning probeert onder andere met zijn bloemlezing aan te tonen, dat er onder die revolutionaire dichters trouwe vaderlanders schuil gaan. Dat zou de reden kunnen zijn waarom Bruning dit gedicht heeft opgenomen. Het is een lofdicht op de geschiedenis van Amsterdam. Wat dat betreft is het zeer vaderlandslievend.
Aan de inhoud van dit gedicht en mijn vraagtekens bij 'Jodenknecht' heb ik uitvoerig aandacht besteed in mijn bevinding over Gelaat der dichters (
).
Het ultieme bewijs
Tenslotte komt Kelder bij zijn laatste bewijs en dat wordt door hem als volgt aangekondigd:
| “Het uit archief onderzoek verkregen gegeven dat Bruning al in de eerste helft van 1943 in SS-richting zwenkte, biedt mogelijkheden zijn werk uit de latere oorlogsjaren in een breder nationaal-socialistisch kader te plaatsen: dat van auteurs die de SS-mystiek verwoordden.” |
) al mijn mening over gegeven.
Kelder haalt de strofe aan die begint met “Slecht in des Führers vuren teken...” en eindigt met “..straks héérst het Rijk – gelijk een dageraad”, waarna hij zijn betoog beëindigd met deze alinea:
| Dit Rijk is het rijk van het licht en de zon, het stralend wapenschild des Levens. Was de nacht maar vast voorbij, staat er in het gedicht. En met deze publikatie in Storm SS uit februari 1945 maakte Bruning nog eens duidelijk, dat hij aan de kant stond van het zonnerad van de Führer, dat als vitaal symbool onoverwinnelijk zou zijn. Bruning zag de schaduwzijden van de oorlog, maar tot het laatste toe vanuit het perspectief van het Derde Rijk.” |
) mijn mening over gegeven.Nabeschouwing
Voorlopig kom ik tot de slotsom dat Kelder de titel van zijn betoog goed heeft gekozen. Bruning zoals ik die meen te kennen uit zijn werken en het nationaal-socialisme zoals Kelder dat bedoelt, zijn twee verschillende zaken. En van alle in het betoog aangevoerde bewijzen voor de stelling van Kelder, heb ik, als ik ze dan al niet definitief naar de kelder gejaagd heb, dan toch tenminste de twijfelachtigheid van hun bewijskracht aangetoond. Blijft dus over dat Bruning vrijwel de gehele oorlogstijd lid is geweest van de NSB en het laatste jaar, toen het, zoals iemand anders dat eens formuleerde, al geen zin meer had begunstigend lid van de Germaanse SS.
Door te spreken over een radicalisering in SS-richting, zonder dat verder te concretiseren dan een schuchtere poging met enkele gedichten, en door zijn, vermeend verderfelijk, antisemitisme ter sprake te brengen, wordt een gedogen van SS-wandaden gesuggereerd, waarvoor geen enkel bewijs te vinden is. Zelfs bewijzen voor een concrete verderfelijke nationaal-socialistische gezindheid heb ik niet kunnen vinden. Integendeel er zijn vele plaatsen aan te duiden in Brunings geschriften waaruit het beeld ontstaat van iemand wiens politieke opvattingen niet erg strookten met die van de NSB, laat staan met die van de SS. Men komt dan tot de conclusie dat Bruning zo zijn eigen gedachten had over de revolutie en de Nieuwe Orde, door hem liever aangeduid met: de Natuurlijke Orde.
|
(Toevoeging dd. 05-07-2013) De door mij bestreden "Stelling van Kelder" is met een kleine aanpassing overigens gemakkelijk te wijzigen in een volkomen korrekte stelling: |
|
“Brunings letterkundige activiteiten tijdens de bezetting kunnen niet los worden gezien van zijn politieke opvattingen: hij was |
|
(Einde toevoeging dd. 05-07-2013) |
Daarom ook kon Bruning tegen zijn kinderen in zijn verantwoording aan hen schrijven:
| “Ik was een politicus zonder partij” |
| “maar die periode en daarmee alles wat toen, op het plan van die dagen, oorlogvoerend, met elkaar slaags is geweest, ligt achter me als een wereld waarin ik nooit en naar geen enkele zijde partij zou zijn geweest als ik haar tevoren herkend d.i. in haar wezen en onvermijdelijkheden doorzien had, en waartoe ik dus ook niet behoord heb tóen ik ertoe behoorde. En thans nog minder.” |
|
Eindhoven, 13 november 2011 Theo Bruning |
