tevens de weg naar een grotere geestelijke rijpheid en het enige om een zuiverder weg te vinden dan die welke men ging.
Dit gedurende zovele eeuwen onvoorwaardelijk ernst maken met het boeddhisme wordt geheel begrijpelijk in het perspectief van zijn fundamentele bezorgdheid. De zelfzuivering toch is het enige dat de mens kan opstellen tegenover de overmacht van destructieve, vernederende en smartelijke contra-krachten in hemzelf en in de wereld. Zij is het enige waarmee hij de ijzerharde keten van oorzaak en gevolg kan ontwrichten. De mens is immers alleen. Hij moet zichzelf verlossen. Hij heeft geen hulp van buiten te verwachten. Alles moet hijzelf doen. Hij is de enige die het deerniswekkend lot der mensheid kan veranderen en slechts op die wijze; ,,there are no miracles, supernatural interventions, ways nor refuges” ¹) En men beseffe: niet slechts de afzonderlijke mens, ook de mensheid moet verlost worden. Het tweede is niet mogelijk zonder het eerste, maar ook het eerste is niet geheel mogelijk zonder het tweede. Daarheen – naar die algehele verlossing – is alles onderweg. De persoonlijke verantwoordelijkheid van de mens ontvangt hier maximale spanningen. Het is duidelijk: deze persoonlijke verantwoordelijkheid en haar vele harde eisen kan men slechts zijn, wanneer de ervaring der zelfzuivering een diep geluk voedt d.i. ervaren wordt als antwoord op een der essentieelste vragen der menselijke existentie, en wanneer de deernis met het menselijk lot persoonlijke pijn en het geloof in de heiligheid van al het zijnde diepste bewogenheid is. Want het geweldige experiment, dat het boeddhisme heeft aanvaard, duurt ontelbare eeuwen; reeds met betrekking tot de afzonderlijke mens duurt de verlossing vele wedergeboorten lang.

Het boeddhisme is, doordat het zich ervan onthield over God en het Onkenbare te spreken en zich terugtrok binnen de grenzen van het kenbare, inderdaad een Diesseitsgeloof. Het ziet de verlossing als in deze wereld plaatsgrijpend en als een verlossing van de mens dóór de mens. Het gelooft daarin even onvoorwaardelijk

¹) Robert Linssen: ,Living Zen’, p. 74, London, 1958.

110