ten prooi vallen aan een zedelijk en geestelijk nihilisme, met alle excessen van dien, zozeer zelfs dat men weldra schrijven kon: ,,le Japon actuel n’est méme pas un Japon païen, c’est un pays fétichiste où les fétiches sont la force, l’alcool, l’argent et le sexe” ¹), of aan een indifferentisme welks triviale toevlucht wellicht het best gekenschetst is met: ,,De rijke man heeft zijn cabaret en zijn geisha, de doorsneeman zijn bier en zijn barmeisje, en de arme zijn pachinko” (138).
Laat men Japan samenvallen met deze na-oorlogse aspecten, dan is er inderdaad wel reden geringschattend aan de geestelijke waarden van voorheen voorbij te gaan. Deze hebben dan door hun gebleken onmacht en ontoereikendheid op een beslissend keerpunt in de geschiedenis, door hun machteloosheid ook ten overstaan van de grote geestelijke nood van die dagen het bewijs geleverd van een intrinsiek tekort en te behoren tot een wereld die voorbij is.
Toch is de vereenzelviging van Japan met deze na-oorlogse aspecten een miskennen en hachelijk onderschatten van de werkelijke situatie. Er is dan sprake van hetzelfde misverstand waarvan zij dupe werden die – hoevele decennia nu reeds – op grond van soortgelijke verschijnselen het westerse christendom dood verklaarden en deszelfs oplevingen als laatste stuiptrekkingen beschouwden. De feiten die Van Straelen signaleert, zijn in het geheel niet symptomatisch voor hetgeen hij ermee wil aantonen. Zij illustreren slechts de reactie op een overgangstijd. Het is geheel normaal, d.i. onvermijdelijk, dat grote groepen door een overgangstijd – die de waarden welke voorheen inhoud en discipline waren, waarneembaar relativeert en van hun dwingend karakter berooft – worden ontworteld en, ontworteld, aan een geestelijke en zedelijke verwildering ten prooi vallen. Noch de massa noch haar ,,waarheden”, juister: háár waarheidsverstaan, is tegen het vacuum, de scepsis en de spanningen van een overgangstijd opgewassen. In Japan evenmin als in Europa en elders. De massa kent en leeft de scheppende waarheden van een

¹) ,Visa pour le Japon’, p. 267

91