vloeiende tempo-tempo-stemming bij biechtvader en biechtelingen” ¹), of op de kleine onwelvoeglijkheid van Paus Clemens V, die blijkens zijn testament de koningen van Engeland en Frankrijk ruim 300.000 florijnen ter hand stelde om elkaar te beoorlogen, ,,e.d.”. Al niet minder abject is het, dat ontbreken van ieder zondebesef te willen waarmaken met de uit zijn historisch verband losgerukte uitspraak van Motoori Norinaga: ,,Een moraalcodex is goed voor de Chinezen, wier inferieure aard zulke kunstmatige beperkingen noodzakelijk maakt” (153), – waarna het ontstellende: ,,Ik wil niet zeggen, dat de Japanners een slecht gedrag volstrekt negeren...”!!! ²) Wat is dat voor een monsterlijke insinuatie!? Maar als dat besef van goed en kwaad zo volmaakt ontbreekt, of dermate geaberreerd bestaat, hoe kon hij dan op p. 40 spreken over ,,de stem van het geweten” als een voor de oosterling ,,tastbare” zaak? Of hoe kon hij vaststellen, dat zich in de na-oorlogse jaren, ,,waarin de meeste zedelijke waarden, die ze bezaten, vernietigd” waren (41), ,,zovele studenten zich moreel zo goed hebben gehouden” (44) en elders: dat er, ,,gelukkig, nog miljoenen nobele japanse vrouwen zijn, die hun traditionele reserve, prachtige etiquette en haar grote offervaardigheid bewaard hebben” (75). Of hoe verklaart hij de onthutste reactie van die Japanner op wat hij voor katholieke kerstviering hield (160)? Of hoe komt het, dat de vader van Yasuko, de meisjesstudente die zelfmoord pleegde, zulk een ontroerend gewetensonderzoek op schrift kon stellen (229)?
Wat betekent dat eigenlijk: geen besef van goed en kwaad? Toch dat men generlei opinie heeft over het goede menszijn, – hetgeen weer impliceert, dat men ook generlei zelftucht kent, zelfs geen uiterlijke discipline. De Japanner echter kent beide. Hoe kan het ook anders. Want wat is het boeddhisme, en zo ook het japanse boeddhisme, in wezen anders geweest dan: een eeuwenlang voortgezet vehement gevecht om, juist, het goede leven, het goede menszijn! Er ligt aan deze wil om m.b.t. het goede, mens-waardige leven tot klaarheid, tot zuiver inzicht te geraken en de

¹) Te Elfder Ure, okt. ’59.
²) Cursivering van mij.

81