mogen ook niet zwijgend voorbijgaan aan die bewonderenswaardige voorbeelden van offervaardigheid, zuinigheid, ijver, plichtsbetrachting en vastberaden doorzettingsvermogen waarvan er zovele in de Japanse en Chinese folklore(!) en geschiedenis te vinden zijn” (63), en ergens, heel veel later, vinden we nog zuinigjes genoteerd: ,,Er zijn in het boeddhisme schone gedachten en de boeddhistische moraal bereikt inderdaad belangrijke hoogten” (207), maar buiten deze schaarse vergaderingsplatitudes, die niet in het minst doen vermoeden tot welke pure, prachtige en unieke prestaties van zedelijk en geestelijk leven die ,,schone gedachten” en die ,,boeddhistische moraal” hebben geïnspireerd, zijn genoemde religies in dit boek verder een quantité négligeable. Nergens blijkt, dat iets ervan grondig ernstig moet worden genomen. Integendeel! Weliswaar verwondert het hem, zoals hij zegt, dat ,,missionarissen, ja zelfs heilige mensen, in andere godsdiensten alleen maar dwaasheden zien, nutteloze beschouwingen, inferieure bijgelovigheden, polytheïstische ideo-synkrasieën, grove afgoderij of het werk van de duivel” (7, 114), maar zelf ziet hij in de japanse religiositeit niets anders: weinig anders dan oosterse passiviteit, berusting, Nirwana-verlangen, vlietende levensgevoelens, wartaal, een zich heenwenden naar het absolute niets, een zoeken naar verlichting door fantastische wegen of stadiën van dier, plant, duivel (of hoe al die kaleidoscopische zielsverhuizingen verder heten) en een belanden, als slot van al die verdwazingen, bij een inhoudloze hemel (32)! En als men die godsdiensten van het Oosten in termen van andere culturen en civilisaties probeert te vertalen, lopen ze leeg en evaporeren (191)! Geen wonder dus, dat ,,de meest dwaze sekten” als paddestoelen uit de grond springen, ,,sekten die gewoon de dood ontkennen, en die beweren dat hij slechts schijn is. Zo gauw als men ,schijnbaar’ verdwijnt, komt men weer te voorschijn als baby”; die sekten spreken dan ook ,,bijna hoofdzakelijk over Diesseits-vreugden: over het altijd op de wereld blijven”! De nieuwe Tenrikyo-godsdienst, ,,de machtigste moderne religieuze beweging van Japan” is een ,,halfgare godsdienst” (114): ,,de hele Tenrikyo-liturgie heeft iets half hysterisch over zich” en het slotwoord erover is het in-

79