sterker: de twijfel moet gewékt, alle twijfel, en Boeddha’s volgeling aan de rand van een geestelijke afgrond brengen. Het boeddhisme verdringt geen onrusten, twijfel en onzekerheid: het weet, evenals Nic. van Cusa en de christelijke mystici (schoon op andere wijze), van de fundamentele functie, de creatieve betekenis van het ignorare. ,,Bedraagt de twijfel tien graden, dan bedraagt ook de verlichting tien graden” luidt een der uitspraken van Hakoein. Men herinnere zich hier Kierkegaards: ,,Wer verzweifelt, findet den ewigen Menschen”. Men bevindt zich met dit alles in de onmiddellijke nabijheid van hetgeen Ed. von Hartmann signaleerde toen hij schreef: ,,es ist höchst charakteristisch für den Entwickelungsgang des religiösen Bewusstseins in Indien, dass hier allein die religiöse Skepsis Eingang in die heiligen Schriften selbst gefunden hat (), während überall sonst die Skepsis als etwas Antireligiöses aus den heiligen Schriften der Völker verbannt bleibt”. Waarna hij vervolgt: ,,Die Skepsis ist eben hier nicht eine gegen die Religion gleichgültige oder gar feindselige Verstandeskritik, sondern es ist das andächtige Ringen des religiösen Bewusstseins nach einem tieferen, erhabeneren, einheitlicheren Inhalt” ¹) Ik geloof echter dat men het oosterse bewustzijnsleven meer nabijkomt met deze zin van Reinhold Schneider over Leopold Ziegler: ,,sich in Gegensätzen ständig steigernde Intensität des Innewerdens ewiger Rätsel, die nicht gewusst und gelöst, sondern gelebt und bestanden werden sollen” ²) Het Oosten blijft zich het in alles doorwerkende en in alles aanwezige mysterie doordringend bewust. Het is, als ik het zo zeggen mag, juist in die grote stilte van het niet-weten, dat het nietige mosterdzaadje gevonden werd waaruit de machtige boom van het boeddhisme zo levenskrachtig zou opgroeien en eeuwenlang overvloedig vrucht dragen, en waarlijk: ook in die boom hebben vogelen des hemels genesteld; ook in zijn schaduw hebben mensen gerust.
Het bovenstaande slechts om vast te stellen dat we ons met Suzuki’s gehoonde volzin in de onmiddellijke nabijheid bevinden van de grote thema’s (de fundamentele spanningen) van het reli-

¹) Ed. von Hartmann: ’Das religiöse Bewusstsein der Menschheit’, dritte Auflage, p. 275, 1906.
²) Reinhold Schneider: ’Peilers in de stroom’, p. 252; Wiesbaden, 1958.

72