materiële situatie waarvoor zij niets hebben gedaan. Etc. etc. – Men behoeft maar één dag deze dingen ernstig te nemen om te bemerken hoe ernstig, betekenisvol en veelomvattend de bescheiden, onbeduidende imperatief van het bereikbare, van het begin-zijn is.

Maar ditzelfde begin kan, gelijk reeds opgemerkt, ook hatelijk zijn. Om een grondiger reden overigens dan onze afkeer van een achterhaald gewaande zelfdiscipline of van eisen die men in hun bizarre kleinheid ervaart als beneden de menselijke waardigheid. Het hatelijke, waarop ik doel, begint daar waar die eisen worden gerealiseerd: bij de mens die beproeft deze kleine goedheid te zijn. Elke goedheid, elke deugd, heeft haar eigen perversie. In elke deugd leven zich onze resterende ondeugden uit, minstens die welke onbetrapt, onherkend, onbewaakt in ons voortwoekeren. En vaak is de deugd niets anders dan ondeugd. ,,Nous ne nous soutenons pas dans la vertu par notre propre force, mais par le contre-poids de deux vices opposés, comme nous demeurons debout entre deux vents contraires: ôtez un de ces vices, nous tombons dans l’autre” schreef Pascal, en de jonge Gezelle ervoer het niet anders. Zoals de handelingen der nederigheid (nog zonder nederigheid gesteld) een nieuwe vorm van hoogmoed kunnen zijn, de barmhartigheid een vorm van wreedheid etc., het geduld bij vervolgingen een vorm van minachting, van vrees, vrees om te onderzoeken in hoeverre men zelf oorzaak van die vijandschap is (om niet te spreken over de zoveel subtieler depravaties en verborgener ontaardingen die elk deugdenleven kunnen vervalsen en het tot het einde toe bedreigen), zo kan ook het achterwege laten van bepaalde daden die rechtstreeks tegen de liefde zijn een product zijn van allerlei onwelriekende, onherkend gebleven perversies. En ook de uitwerkingen, de ,,innerlijke vrede”, de ,,nederige blijdschap” welke van die eerste schamele ,,overwinningen” het gevolg worden, kunnen weinig anders zijn: zelfmisleiding, zelfverheffing, behoefte om snel omtrent zichzelf gerustgesteld te zijn, vlucht naar een beveiligend, gemakkelijk bereikbaar ,,terzijde”, ver van de wereld en haar duister, onontwarbaar, meedogenloos geweld. Ja, dat hele ,,begin”, dat stellen van de daden der liefde zonder dat men waar-

30