opdracht van het leven in algemene lijnen verduidelijken, doch het realiseren ervan, dat altijd een persoonlijk antwoord op die opdracht is, is elk moment in laatste instantie een persoonlijke beslissing – die met het persoonlijk geweten d. i. met de totaliteit van de afzonderlijke mens op dat moment onverbreekbaar samenhangt. Daarom is het leven ook een waagstuk. Daarom leeft en waagt men het leven – en de verantwoordelijkheid die het meebrengt – steeds alléén. Ik zeg hier niet anders dan Gezelle zo fervent verdedigde in zijn brieven aan Eugène van Oye; en het gezegde, dat men slechts door schade en schande wijs wordt, is een samenvatting van veel levende ervaring. Het is mede ook door schade en schande d. i. door veel vertwijfeling, dat men mens en zichzelf wordt. De kunst, die van dit mens-worden de weerslag is, is ook een scheppend ferment voor en in het mens-worden der omringende levens. Meer kan ik U hierover niet zeggen. En omdat ik hierover niet méér te zeggen heb, heb ik, gelijk ik U in de aanvang mededeelde, over dit alles eigenlijk niets te zeggen. Ik zou alleen, teruggekeerd tot dit punt van uitgang, enkel willen herinneren nog aan het merkwaardig onbevreesde woord, door Catharina van Siena eens gesproken en dat luidt: « Eerste voorwaarde om God te vinden is dorst naar Hem te hebben. Want alleen zij die dorsten zijn uitgenodigd. Tot wie dorst heeft werd gezegd,

[170]