aan de méns), maar daar eerst, daar vooral waar deze orde en deze wijsheid ondoorgrondelijk mysterie zijn; het grasje is goddelijk doordat het in alles waarin het als wijsheid en orde ontraadseld werd, in gelijke mate verraadseld en onverbrekelijk mysterie bleef, een mysterie dat bij machte is in ons dezelfde oer-angsten op te roepen als de orde van het heelal en ons « hoogste weten » omtrent God. Het is niet enkel zo, dat de natuur – omdat met en in haar de orde van het Evangelie reeds gegeven is¹ – in gelijke mate naar Gods beeld en gelijkenis is geschapen als het Evangelie dit is, maar ook zo dat de natuur naar Gods beeld en gelijkenis is in haar majestas, tremendum, mysterie en ondoorgrondelijkheid. Ook in dit opzicht is het waar (en op de subliemste en tevens kwellendste wijze waar) wat Thomas zeide: Forma nihil est aliud, quam divina similitudo participata in rebus, de vorm is niets anders dan een goddelijke gelijkenis in de dingen. De natuurreligies werden niet enkel mogelijk doordat « de primitieve mens » de dingen der natuur bovenmenselijke krachten toekende, maar ook, zo wil mij voorkomen, doordat de dingen der natuur hem rechtstreeks in aanraking brachten met het goddelijke bij uitstek: de majestas, het tremendum, het volstrekt transcendente; en het bewustzijn hiervan (ons « hoogste

1Antonino Anile : Schoonheid en waarheid der dingen, p. 354.

[116]