oplegt of poneert; en duidelijk is eveneens, dat de voorlopige uitkomsten van een onbeslecht gevecht niet overal aanvaardbaar zijn. Ik meen zelfs dat het grondthema – het niet-weten, dat Dubois onaflaatbaar obsedeert – niet juist gesteld wordt hier.
    Het is niet zo dat wij niets weten. Al ons weten éindigt echter in zijn laatste vragen met niet-weten, en dit niet-weten doordringt en doorhuivert van moment tot moment ook ons weten, – doch heft het niet op. Het staat opgenomen in een grondeloos mysterie. Maar evenmin als het immense stilzwijgen van het heelal het reëel bestaan der aarde ongedaan maakt (hoe onwerkelijk en niets het daarin wordt), evenmin herleidt het grondeloos geheim dat ons weten omgeeft, ons weten tot een niets. Ook kan men niet zeggen dat het in wezen alleen onzekerheid is, zonder belang en nutteloos daarom; of dat de geest ons slechts een onwaarachtig weten, een misleidend schijn-weten opdringt, « nooit anders dan onzuiverheid », en dat onze enige menselijke en menswaardige bestemming dus is een terug naar de « natuur als natuur » d. i. naar een staat waar de geest niet meer meetelt. De geest behoort – met al zijn consequenties ! d. i. met al zijn destructie, vijandschap en monstrueuze misleidingen – even onverbrekelijk tot de natuur als natuur (tot de menselijke natuur als ménselijke natuur) als het géén geest hebben onverbrekelijk behoort

[105]