is ? – Doch verder lezend vindt hij « Nog eenmaal het ongrijpbare vlietende water tussen mijn vingers voelen doorstromen en weten dat alle weten onwerkelijk is en ophoudt bij dit zinloze, doelloze stromen. Nog eenmaal voelen dat ik niets ben, zolang ik niet ben weergekeerd tot de natuur, àls natuur, als zuiverste materie, omdat de geest nooit iets anders brengen kan dan onzuiverheid en het besef van dit heimwee. » « Alleen de natuur bestaat. En ik weet nu dat het onbestemde verlangen dat ons kwelt als knaap, de begeerte naar verzadiging, naar eenwording, – naar God of naar de vrouw, dat maakt geen verschil, – het ongeweten verlangen is naar de schoot van de natuur. God is niets anders dan het afwezige. » (p. 73) En hiermee wordt de lezer, die op een « grote waarheid » (in de gebruikelijke positieve zin) hoopte, wel even teleurgesteld. Het « eeuwig, ondeelbaar, eindeloos geheel » is gebleken het « zinloze, doelloze stromen » van alle leven te zijn; het is daar en daarin (doch waarom? om dit « doelloze stromen » dieper te begrijpen?) dat de mens zichzelf moet zijn; in het besef tevens dat de geest slechts onzuiverheid meebrengt. Tot dit zinloze stromen inkeren, is terugkeren tot de natuur als natuur en « alles wat wij geest noemen is niets anders dan angst voor de natuur ». – Of vergist de lezer zich? Op p. 84 leest hij: « Alles wat ik tot nu toe genoteerd heb, is óf herinnering geweest óf

[94]