lijke realiteit zijn, maar nooit dé reden waarom wij aan de toekomst wanhopen. Onze hoop en wanhoop met betrekking tot een cultuur zijn alleen degenen die geroepen zijn de scheppende krachten der mensheid te zijn en te wekken; zij zijn ook elk moment mede-bepalend voor de hoedanigheid van de massamens.

Moet men vaststellen, dat in De Greeff’s scherpzinnige analyse een belangrijke zijde van het behandelde probleem – het instinctleven als graadmeter voor de toekomst – onbesproken bleef en dat het, van de reële tegenkrachten der scheppende instincten niet reppend, het beeld der werkelijke situatie scheeftrekt, zijn boek blijft in zijn eenzijdigheid nochtans een onrustbarend document, een analyse waarvan allen wien het lot der mensheid ter harte gaat zich rekenschap dienen te geven. Want het is een uiterst gevaarlijk misverstand de massamens exclusief in de gelaarsde parade te onderscheiden en hem slechts te betrappen in de elementaire en zichtbare verdomming der velen en hem niet te herkennen in onszelf, in de heimelijke, oneindig subtieler destructie die hij in elk van ons reeds begonnen is. Inderdaad, dat is uiterst gevaarlijk. Maar gevaarlijk – deprimerend, om niet te zeggen verlammend – is, in zijn gevolgen, eveneens: slechts de massamens ten tonele te voeren.

[13]