aan; hij beheerschte de situatie niet meer, – en niet alleen is aldus zijn afdrijven naar de vertegenwoordigers van de wereldlijke macht begrijpelijk, zijn verwoede antwoorden aan de vele quasi-hervormers, het tyranniseeren ook van zijn vrienden, maar eveneens de sombere wanhoop die zich, ten overstaan van de toenemende ontreddering van hem en de zijnen meester maakte. Luthers wanhoop is wellicht de meest tragische wanhoop, omdat zij het slot was van een ,,mensch van goeden wil” van oneindig meer liefde en meer goeden wil dan zij, die hem vonnissen, waarschijnlijk ooit verstaan zullen. Luther, die, toen hij zijn strijd begon, een vele malen zuiverder en edeler wil vertegenwoordigde dan degenen die hij bestreed, moest eindigen met een wereld die vele malen ontzinder en ontredderder was dan de wereld die hij, en terecht, veracht had; dit was het, oneindig trieste, resultaat van een leer die de schoonste verworvenheid van zijn leven en wellicht ook een der schoonste bewustheden van zijn tijd is geweest. – Wat restte hem van dien geweldigen innerlijken strijd, eens, om wat persoonlijke vrede, en vervolgens van dien rechtmatigen strijd tegen het verval der Kerk? Hij was opgenomen geworden in een stroom van gebeurtenissen die zijn leer tot den grond toe bezoedeld had, en ik weet niet wat hier schokkender is: Luthers sombere wanhoop om het ineenstorten van zooveel idealen, het verbijsterd verdervechten ondanks alles wat hij zoo anders zag worden dan hij gewild had, – of het kleine, domme vonnis, het ,,schuldig” – vol haat – zoo klakkeloos over dit leven, over deze levenstragedie uitgesproken.
Recht doen aan Luther is recht doen aan zijn persoonlijkheid én recht doen aan zijn ,,dwaling”; het is óók het vele

173