zelf dit – dit noodlot – verstaan hebben. – Ook was Luthers tragedie niet ,,de gewone tragedie van den afgevallen monnik”, gelijk Maritain, die een specifiek convertieten-conflict in Luther situeert, suggereert. Luthers leven, zijn tragedie ook, was eenvoudiger, en tegelijk gecompliceerder, en oneindig pijnlijker. Hij was, zooals van Duinkerken vermoedt, en hoezeer het verloop der hervorming zulks schijnt tegen te spreken, een zeer bizondere en ook groote gestalte. Zijn grootheid openbaarde zich echter niet in zijn hartstochtelijk temperament, zijn mystieke bezieling, zijn fervent rechtsgevoel, zijn aanvankelijke zuiverheid van bedoeling, zijn dichterlijk genie, zijn phenomenaal taalvermogen etc., maar, zeer concreet, in zijn ,,dwaling”, in zijn leer over het geloof en de werken, in datgene wat de essentie van zijn leven, de centrale verworvenheid van zijn metaphysische hartstocht is geworden. – Wat deze hartstocht betreft: men kon van Luther zeggen wat Pascoaes van Paulus en wat men van alle mystieke naturen zeggen kan: ,,Hem interesseerde slechts God en de mensch, de zonde en de zondaar.” De ziekelijke obsessies, waaraan hij een jeugd lang geleden heeft (van ander kaliber dan de verdwaasde hallucinaties van zijn tijd) waren voor een groot deel de angsten en obsessies die, ofschoon anders van inhoud, met de jeugd van willekeurig welk verscherpt bewustzijn gepaard gaan. Zij zijn deszelfs onvermijdelijke tol. Het bewustzijn is een gevaarlijke zaak. Elk bewustzijn ontwricht alvorens het zijn harmonie hervindt met de omringende wereld. Geen ziekelijke aanleg predestineerde hem tot de tragedie die de zijne zou worden, maar een overscherp bewustzijn desequilibreerde, langen tijd zijn inner-

167