gelijk verschil (en een soortgelijke overeenkomst) bestaat er tusschen het liberale denken van een liberaal staatsman en het „liberale” denken van Nietzsche (de philosoof immers, gelijk men zegt, zéide, van het liberalisme?). Maar het denken van Nietzsche kan nooit tot een vonnis worden over het denken van dien staatsman; het is een denken van een geheel andere orde: met andere normen, andere rechten, andere plichten.
Maar men kon met dit Paulus-boek nog een geheel ander, belangrijker verschil constateeren, n.l. tusschen datgene wat bij Pascoaes de oorspronkelijke gedrevenheid van het religieus handelen blijkt en datgene wat voor ter Braak wezen en oorsprong der religie is. In Pascoaes, en in diens Paulus-boek, komt een religieus bewustzijn aan het woord dat niets gemeen heeft met de leugenachtige motieven die heden maar al te zeer de eenige oorsprong van het reli­gieus handelen zijn; hier komt een religieus bewustzijn aan het woord waaraan het ressentiment, het verdringen van de sombere werkelijkheden dezer aarde, de hang naar gelijkheid, naar een hemel als „belooning”, als uitgewischte ongelijkheid, als binding en discipline eener verpeupelde menigte, waaraan een ziekentroost „tegen uitverkoops­prijzen”, kortom al datgene wat heden voor een religieus gemeen, voor een toonaangevend moreel en geestelijk plebs essentieel en beslissend werd, volslagen vreemd is.
Den waarlijk religieuzen mensch (zoo Pascoaes, zoo ook diens Paulus) interesseert slechts God; hem beweegt pri­mair den wil om God, met het geheel van zijn leven, de eer te brengen die hij God, als de Schepper des levens, ver­schuldigd is Déze wil is het wezen van den godsdienstigen

82