de wijze waarop het besef eener menschelijke waardigheid de dingen, die het als onder zich ondergaat, ook onder zich wil zien, onder zich hebben. Het wordt uitgehoond uitgefloten. „Men leze de brieven van Paulus” is ergens, is juist als het erop aankomt, zijn „doorslaandst” argument.
Dit wil volstrekt niet zeggen, dat men ter Braaks critiek op het christendom naast zich kan neerleggen. Ik onder­schrijf zijn critiek op het christendom, het huidige christendom, nagenoeg voor de volle honderd procent – zooals blijken zal. Ik constateer hier, bij ter Braaks groote offen­sieven, alleen een verschil in „oog-opslag”, een verschil in persoonlijkheid tusschen hem en Nietzsche. Men mist bij ter Braak die afstand, die ruimte, dat zelf (om meerdere redenen) niet algeheel bij zijn offensieven betrokken zijn dat het gehalte, het goudgehalte van Nietzsche’s hevigste con­tra’s is gebleven. Nietzsche kon genadeloos aanvallen, maar de waarde van een geschrift als „Ecce Homo” kon hij herleiden tot deze betrekkelijke: dat dit boek misschien zou voorkomen dat men hem verwarde met het tegendeel van wat hij was; van zijn Zarathustra kon hij zeggen: „das sind Erholungen für mich, aber vor allem auch Verstecke, hinter denen ich eine Zeitlang wieder sitzen kann”, en van zijn contra’s in het algemeen: „Ich will nie zum Widersprechen herausfordern; vielmehr: helft, mit mir das Problem zu gestalten! Sobald ihr gegen mich empfindet, versteht ihr meinen Zustand und folglich meine Argumente nicht! Ihr muszt das Opfer derselben Leidenschaft sein!” Volstrekter kan men de betrekkelijkheid van zijn oordeelen niet be­vestigen dan met de bekentenis van deze – zuivere –

58