verbonden consequenties welke men wel samenvat met de term ,,stalinisme”, – alleen wil gezegd zijn, dat niet alles van Sovjet-Rusland zo onbetwistbaar en uitsluitend satanisch is of slechts met diepe zedelijke verontwaardiging verworpen kan worden. En ook wilde met het voorgaande gezegd zijn, voorlopig, dat in Sovjet-Rusland, bij alle schijnbare overeenstemming met de grauwste periode van het Westers kapitalisme, een volstrekt andere wereld bezig is te worden dan die welke het Westers kapitalisme als zijn vormgeving kan creëren; en dat het misleidend, mogelijk zelfs gevaarlijk misleidend is, de interne en externe machtspolitiek der Sovjet-machthebbers te herleiden tot een volmaakt gewetenloze terreur van een kleine kliek die slechts haar macht wenst te behouden, de massa te knevelen en uit te buiten, en het wereldproletariaat te misbruiken voor een politiek die niets anders zou zijn dan een reprise van tsaristisch imperialisme. Niet voor niets wenst de Rus geen ,,restauratie”. Want hoe afwijzend Kravchenko's kroniek ook is, welke felle verwijten en beschuldigingen zijn boek behelst, men kan dit document niet lezen (en dit bewijst voor mij het overtuigendst dat men hier niet met een falsificatie te doen heeft) zonder durend dwars door dit alles heen het wórden te zien, het tóch en ondanks alles wórden van een wezenlijk andere, nieuwe wereld; een smartelijk en moeizaam worden, een worden dat schrikbarende consequenties heeft meegebracht en onnoemlijke offers heeft gevergd, een worden waarbij men vele verwijten en vele beschuldigingen kan uiten, maar tóch en ondanks alles : het worden van een andere, nieuwe wereld. Een wereld welke dan voor hen, die haar als de ,,alleen zalig-makende” beschouwen, alles rechtvaardigt, – zoals onze wereld, ónze alleen zaligmakende, ook voor ons alles rechtvaardigt. Men kan die nieuwe wereld afwijzen (dat is een andere kwestie), maar men kan dit niet doen met verachting en haat. En evenmin kan men ontkennen, dat dit wórden een ,,onderweg” kan zijn naar een communistische wereld. Er is niets dat onafwijsbaar bewijst dat dit doel werd prijsgegeven en verruild voor ,,de macht om de macht” van een kleine heerszuchtige, gewetenloze kliek. Alles waarmede men dit wil waar maken, kan een reëel gevolg zijn, een onvermijdelijke noodzaak van de wil, de revolutie van het communis-

937