de kwellingen, hem door de mensen aangedaan, nooit door, al schenen, in het lagere deel van zijn wezen, hun folteringen soms letterlijk alles te vernielen. Daar, in dat onneembaar kasteel zijner laatste stilte, waar hij samen was met de eeuwige Oorsprong aller dingen, is hij onbereikbaar gebleven niet alleen voor hetgeen de mensen hem aandeden, doch ook voor die zoveel woester beproeving: de apocalyptische tragiek waarmede het schouwspel der mensenwereld hem vervulde. – Over deze nachtzijde, dit inferno, heeft hij nauwelijks (doch voldoende toch) gesproken, – even weinig eigenlijk als Angelico (die er evenmin volledig over gezwegen heeft), en eigenlijk heeft Gezelle er op dezelfde wijze als Angelico op gereageerd. Er bestaat een merkwaardige fresco van Signorelli in de Cappella Nuova te Orvieto, een tafereel van de demonische gruwelen door de antichrist ontketend, en ergens op dit walgelijk en schokkend slagveld schilderde Signorelli de monnik Angelico en, even vóor deze, zichzelf. Wat bewoog Signorelli, toen zijn verbeelding de serafijnse monnik dit tempeest binnenvoerde, en: hoe laat hij Angelico’s reactie zijn? – Meende Signorelli eens, dat Angelico’s serene rust tegen zulk satanisch schouwspel niet bestand zou zijn, en ging hij later verstaan, dat dit vermoeden een misverstand was? – In Angelico’s nauw merkbaar gekwelde gelaat staren de peinzende ogen strak naar dit inferno; doch slechts even beurt hij, verschrikt, de hand... Het is duidelijk: Angelico herkende slechts... Hij herkende (opnieuw) de wereld waarin hij, deze verstilde en vervoerde, reeds altijd had geleefd... En desondanks was hij zijn stilte geweest. – En Signorelli. ..? Geldt het bittere, sombere misprijzen van zijn trotse mond, het even zijwaarts neigen van zijn bovenlichaam – wèg van zijn tochtgenoot – Angelico’s ook thans niet geschokte rust? Het schijnt mij zo. Toch: deze innerlijke stilte is geen andere dan die waarmede de gehoonde en geteisterde heiligen van Jeroen Bosch het satanisch torment der mensenwereld doorstaan, – en misschien is deze rust ook verwant aan de homerische: ‘en niets, zelfs niet de gruwelijkste verschrikkingen des levens, kan hem (Homerus) verontrusten’ (Sjestow).
    Deze zelfde onberoerde stilte hervindt men in de klanken en in de rhythmen die Gezelle’s woorden, ook de smartelijkste, dragen. Deze stilte, welke het edelste deel van zijn wezen behoorde, is steeds verhevener en puurder geworden, en het lijden van zijn lagere deel werd met de jaren steeds ondragelijker. De polaire spanning van zijn leven, dat