teken ‘dat Gij mijn’, dat ik Uw’ ben’ en als ware ‘het houtene kruis’ de diepste realiteit. Ook Gezelle verhoudt zich op diep religieuze wijze tot het lijden; ook Gezelle’s aanvaarden is een ‘werkelijk deemoedig betreden van dezen weg’ [7], maar het is alles zoveel menselijker geworden, eenvoudiger, virieler, ontdaan van mystieke vervoeringen en diepzinnigheden, – nuchterder, zei ik haast, en bijna zei ik ook...: vromer. Gezelle is (menselijker, aardser en, laat me het ook zo mogen zeggen: nederiger en diepzinniger) het lijden eenvoudig en eerlijk geweest. Het scheen hem voldoende het ontilbare (‘’t Is meer als leed genoeg!’) dat hem gevraagd werd, te zijn. Hij heeft aanvaard wat het handelen aan lijden meebracht. Dat behoorde tot zijn vrome trouw: aan het leven, aan de mensen, aan Christus, – maar was die trouw aan Christus niet. Zijn trouw bestond in het handelen. Doch eerst wanneer die trouw hem met haar gevolgen vermorzelt, ziet hij op naar de Gekruisigde, – en dan met schaamte: niet om het hebben van zoveel pijn, doch omdat hij ervan gewaagt ten overstaan van Christus’ lijden. Hij waagt zich nauwelijks meer met zijn eigen lijden te ‘verenigen’, laat staan met dat van Christus. De zin van het leven werd een andere. Op een geheel ander plan is Goethe’s diepzinnige conclusie ook die van Gezelle geworden: ‘Es kommt im Leben bloss aufs Tun an, das Geniessen und Leiden findet sich von selbst’. Goethe stelde deze maxime op tegenover een hedonistische levensgezindheid; Gezelle stelde haar, met zijn leven, in feite tegenover zowel de mystieke en excessieve lijdensexaltatie van Bonaventura, als de ‘gematigde offertjes’-exploitatie der godsdienstige homines oeconomici en hun bizar gemanoeuvreer ermee in de richting van het ‘verdienstelijke’. Gezelle had niets te exploiteren. Hij had, zodra het lijden in hem religieus stem werd, vooral reden zich te schamen. Religieus kende hij slechts het ‘doen’: i.c. het uitdragen van het evangelie der liefde, en ook dit in strikt evangelische zin, niet overeenkomstig de wijsheid en goedheid der wereld, en ver verwijderd daarom van de ketterij en hoogmoed der werken. - Arbeiden, dat was de trouw van zijn vervoerd en beproefd priesterleven, en waarlijk, deze eenzame verguisde zwoeger in de wijngaard des Heren heeft zich levenslang geen ogenblik rust gegund. In dat opzicht - ook in dat opzicht - was zijn geloof verwant aan het mannelijk en strijdbaar geloof van die andere uitgestotene, - de verworpene der Middeleeuwen: de arme van Assisi. ‘As much knowledge has a man, as he does deeds; and