van zijn geloof geléefd en geen vraag in hem heeft er ooit mee gewòrsteld. Hij had het onwankelbaar (en aandoenlijk) geloof van de kinderlijk gebleven mens, en het enig bijzondere aan hem was, dat hij toevallig doch onmiskenbaar een bijzonder-gevoelig en -virtuoos woordkunstenaar was. Daardoor kon hij aan zijn kinderlijke vroomheid, zijn trouwhartig en onderworpen geloof onnavolgbaar vorm geven, en het enig ‘persoonlijke’ bij hem bestond dan wellicht hierin, dat hij, in die kinderlijkheid, blijkbaar ’n soort superlatief vertegenwoordigde. (Overigens is het wel merkwaardig, dat juist onze dichters van formaat, en toevallig ook degenen die het meest aan de menselijke nood geleden hebben, degenen zijn geweest die in Gezelle alles behalve een gelovige volksjongen hebben gezien, – ik noem Vermeylen, Van de Woestijne, Kloos, later: Urbain van de Voorde, nog later: Van Herreweghen.)
    De situatie is echter duidelijk een andere. Onwankelbaar (dat ten eerste) was zijn geloofsleven allerminst. Was Gezelle in zijn eerste periode een Christus-mysticus, in de tweede was hij een natuur-mysticus, d.w.z.: toen hij weer ging spreken bleek gans zijn geloofsleven van inhoud en gedaante veranderd. Ondanks een zeker behoud nog hier en daar van woorden en motieven was de prachtige geloofswereld van zijn jeugd aan het wankelen geraakt en tenslotte in elkaar gestort. Vervolgens: reeds alleen deze evolutie (van Christus-mysticus tot natuur-mysticus) heeft niets met volksjongensgeloof uitstaande, zij speelt zich af op een ander niveau dan dat waaraan de argelozen toekomen. En ten derde veronderstelt zulk een Umwertung een zo langdurig en eenzaam overgeleverd zijn aan talloze innerlijke onzekerheden en spanningen, dat slechts zeer weinigen de zedelijke moed opbrengen deze problematiek, zo zij zich aan hen opdringt, te verwerken, en nog minderen de geestelijke kracht zulk een Umwertung tot een goed einde te brengen. Alleen reeds door deze evolutie en de wijze waarop hij deze voltooide is Gezelle een unicum. Alleen reeds door het aandurven en uitstrijden van deze Umwertung heeft Gezelle als religieus mens iets enorms (en opzienbarends) gepresteerd. – Dat dit aan zovelen ontging, is een gevolg o.a. hiervan, dat Gezelle de moed heeft bezeten eerst opnieuw te gaan spreken, toen de storm in zijn ziel bedaard was en de problemen, welke hem geteisterd hadden, waarlijk overwonnen waren d.i. hem een nieuwe harmonie hadden binnengevoerd. De velen ‘hoorden’ toen slechts vrede... Die-