mens en gericht op het behouden en geruststellen van, vooral, dié mens. Het joodse legalisme is daaraan volstrekt tegengesteld: een met zijn gehele menszijn teken zijn van, vertolkend opgenomen zijn in een cosmische goddelijke orde. Het zijn daarmee twee onvergelijkbare grootheden, en ik geloof dat men niets, of nauwelijks iets, van óns denkpatroon kan overdragen op dat van die tijden.
Ook Jezus, kan men zeggen en het apocriefe Joannes-evangelie verhaalt ervan, leidt een dans, maar het is (behalve een diep en diepzinnig religieuze) een vrije dans, op de grote rythmen van een geheel innerlijke bewogenheid én gebondenheid.

    10. Zoals reeds opgemerkt: het celibaat is niet alleen een rooms, maar ook een voor-rooms, voor-christelijk verschijnsel (en binnen het katholisme ook een voor-twaalfde eeuws). Het is daarom niet énkel terug te voeren op een charisma, maar kennelijk ook antwoord op een imperatief die in de mens zelf zijn oorsprong vindt, – een imperatief die, omdat zij geheel indruist tegen zovele andere machtige wilsstrevingen en desondanks ook in niet-christelijke religies ten allen tijde haar grote gehoorzamen en sterken heeft gevonden, uit de diepste gronden van de mens schijnt te zijn voortgekomen en waarop het diepste van de mens dan ook hartstochtelijk antwoord wordt. De eeuwenlang voortgezette strijd om die, toch bepaald niet vrijblijvende, levensvorm wijst daar m.i, eveneens op, zeker niet op het begeerlijke van zijn status verhogende, zaligheid garanderende, (voor een kerkelijke machtswil) willige slaven kwekende functie ¹). De verscheidenheid van zijn redelijke en religieuze zingevingen – tijdgebonden en gebonden aan het religieus denkpatroon van een tijd of godsdienst – demonstreren dan het worstelen van de mens om een innerlijke, pre-logische imperatief verstandelijk te verantwoorden, te legitimeren.
Het kon wel eens zijn dat het charisma als enige verklaring voor het celibaat, zo al geen instinctieve afweer (als vreesde men van een natuurlijke verklaring een desacralisatie van het celibaat), een noodlottige miskenning is van een ,,van de meest vitale driften van individuële mensen” ²), Noodlottig, omdat het miskennen van zijn menselijke basis, om alleen waarde te hechten aan de ,,bovennatuurlijke roeping”, het celibaat van een van zijn krachtigste voedingsbronnen, een van zijn hechtste banden met de mens berooft. Het afwijzen van het celibaat

¹) Zie Appendix 2.
²) Ik ontleende – bij wijze van tegenspraak – deze woorden aan Tegenspraak, nr. 1, p. 24.

8