De Jood assimileert zich niet, hij laat zich niet absorbeeren. Dit constateeren wij niet-Joden, dit bevestigen ook de Joden-zelf. De Joden, zegt Alfred Döblin, „glaubten alles mit der Emanzipation zu erreichen. Aber sie blieben zu ihrer Verblüffung auch Juden, als sie emanzipiert waren’’. En wel hierom: „Aber ob die Juden wollen oder nicht: offen oder geheim tragen sie die Frage nach dem Volk mit sich herum. Sie können nicht ausweichen. Es ist ihnen nicht gestattet, Privatpersonen zu sein’’. (blz. 174 )

Gewoonlijk is de weten­schap van de kleine, maar zeer bedenkelijke ,onregelmatigheid’, van het ,ongelukkig toeval’ dat Joodsche afkomst heet, ergens in de ziel aanwezig, wel diep weggestopt, maar zeer voelbaar in haar werkzaamheid.” (blz. 175 )

Wat beteekent dit alles in den grond van de zaak? Dit: dat samensmelting slechts mogelijk is, als èn de joodsche èn de niet-joodsche cultuurdrager afstand doet van zijn godsdienst, zijn geloof, van zijn verbonden-zijn met een historisch verleden, afstand doet van datgene wat hem als lid eener bepaalde natie eigen is, kortom: van al datgene wat het wezen, de gestalte, de rijkdom, het bizonder bepaalde en bepalende is van een mensch, een volk, een cultuur; als ook wij ophouden volk te zijn (het tegendeel van assimilatie!) als Jood en niet-Jood de vernietiging bewerkstelligen van hun beider wezen, als beide partijen als volk ondergaan, tot ondergang besloten zijn. Dan en aldus is eenheid, samensmelting, mogelijk. Dit bewijst wel, hoe zeer en hoe diep beider wezen verschilt. (blz. 175 )

De vrijzinnige, de geëmancipeerde Jood assimileert zich slechts op deze wijze; hij assimileert zich dus niét. Evenmin (schoon op andere wijze) de orthodoxe jood. (blz. 176 )

Hoe komt het, dat de Jood zich niet assimileert (en waarom tevens die onmiskenbare hang naar assimilatie)? En wat is het, dat dit volk, tegenin alle ontbindingstendenzen, tegenin alle verspreiding, tegenin alle vervolging, zoo vast en machtig bijeenhield, zoozeer zichzelf deed blijven? Met deze vragen naderen wij de essentie der ,,joodsche problematiek”, en tevens, gelijk wij zullen zien, het probleem, door de verspreiding van Israël in het leven geroepen. (blz.176 )

(...) staan wij hiermede toch tegenover de centrale idee: het bewustzijn eener goddelijke uitverkiezing, het bewustzijn van Gods uitverkoren volk te zijn, en dit als laatste, beslissende verklaring van het zijn, het hoe-zijn, de eenheid ook van het joodsche volk. (blz. 177 )

En hij vervolgt: „Het luisteren naar en volgen van Gods gebod om zich te heiligen heeft tot doel: ,wees een zegen’. Het is de geweldige roeping aan de menschheid te toonen, wat het wil zeggen: mensch te zijn. De taak van de ’kahal’, de gemeente Gods, is wezenlijk een priesterlijke taak aan de menschheid; vóórdat de Wet door Mozes aan het volk gegeven zal worden, ontvangt Israël deze opdracht: ’En gij zult Mij een priester­lijk koninkrijk en een heilig volk zijn’.” (blz. 178 )

Maar wij begrijpen thans eenigszins, waarom de jood zich niet assimileert (zijn „onbekeerbaarheid’’, gelijk wij het noemden) en waarom het joodsche volk; tegen alles in (en dit is wellicht méér en bitterder geweest dan welk ander volk ooit gedragen en verdragen heeft), zichzelf bleef en een eenheid. Deze eenheid, dit zichzelf handhaven, is zoo ongewoon en ongehoord als verschijnsel, dat alleen een excessief zelfbewustzijn, nl. een volk te zijn onder alle andere volken uitverkoren, een volk boven alle andere volken verheven, een uitverkoren Godsvolk, een volk met een dienovereenkomstige en unieke opdracht, nl. het heil der wereld te vertegenwoordigen, de wereld te redden (en uiteraard niét : door die wereld gered te worden), er de verklaring van kan zijn. (blz. 180 )

Wanneer dit volk, dat evenmin te bekeeren (te assimileeren) als te vernietigen bleek, dat veertig eeuwen lang ondanks alles zichzelf bleef, hetzij tengevolge van een goddelijk, hetzij tengevolge van een rassistisch, maar in ieder geval tengevolge van ongemeen zelfbesef, — wanneer dit volk in aanraking komt met andere volken, ontstaat de joodsche problematiek; deze problematiek wordt geschapen door de diaspora: het verspreid leven van de Joden, van juist dit volk, tusschen andere volken. Deze verspreiding roept niet één probleem op, doch, gelijk wij zullen zien, een complex van problemen. En deze problematiek stelt zich te scherper, wanneer het joodsche zelfbewustzijn ophoudt een goddelijk zelfbesef te zijn. (blz. 180 )

Maar wanneer dit zelf­bewustzijn ontgoddelijkt wordt, wanneer dit volk ophoudt een mystiek, een heilig volk te zijn, wanneer het de overige volken enkel als onder zich en minderwaardig ervaart, en nochtans gedoemd wordt temidden dier andere volken te leven, dan wordt zijn zelf­bewustzijn geen bron van (innerlijke) vrijheid, maar van vijandige verachting; dan vertegenwoordigt het het tegendeel van die dee­moedige liefde (een zegen te willen zijn) waarvan de profeten van het oude Verbond de personificatie waren. (blz. 181 )

Elk voornaam volk — en als zoodanig beschouw ik ook het joodsche volk — bezit zijn zeer bepaald geaard superioriteits­bewustzijn. Superioriteitsbesef (Dostojevsky heeft hierover prachtige dingen gezegd) is het tegendeel van verwerpelijk, het is een kostbaar bezit. Maar elk volk heeft (en behoeft) daarom een eigen territorium, waar het zichzelf kan zijn. Een historisch noodlot dreef het joodsche volk echter in de diaspora, temidden van andere volken, godsdiensten en culturen. Twee geheel verschillende volken, samengedreven op een grondgebied, kunnen eerbied hebben voor elkanders zeden, overtuigingen, instellingen etc. Niet zoo het joodsche volk. (blz. 181 )

Er kunnen in de diaspora Joden zijn, die den God en de religie van hun volk vaarwel zeggen, die om dezen God en deze religie glimlachen als om een „afgedaan deïsme’’, doch slechts om evenzeer en meer nog (thans precies zoo als tweeduizend jaar geleden toen er een wisselwerking bestond tusschen Juda en Hellas) te glimlachen om de religie van het gastheervolk: deze is nog meer (reeds bij voorbaat immers!) een „overwonnen standpunt”. „De echte Jood kan zijn geloof verliezen, maar nooit verruilt hij het tegen een ander”, schrijft de Pascoaes. (blz. 181-182 )

(...)de Jood, die zich met ònze, hem vreemde, hem onverschillige, hem vijandige cultuur en haar grondslagen inlaat, en die daarin — tengevolge van zijn staatsburgerlijke rechten — dezelfde rol kan spelen als de volksgenoot, vanzelfsprekend geen bevorderaar is van ons christelijk, nationaal of Europeesch denken. (blz. 182 )

Hij is steeds en per se van de tegenpartij: contra, contramine; hij beweegt zich steeds in een richting, tegenovergesteld aan het verstevigen van onze geestelijke waarden; hij is steeds bezig ze te verzwakken, uit te hollen. (blz. 182 )

De Jood Jacob Klatzkin karakteriseerde deze werkzaamheid als volgt: „zij (de Joden) vertroebelen vaak de bronnen der vreemde culturen; zij vervlakken ze, ook als zij er diep in schijnen door te dringen; zij schenden haar oorspronkelijkheid, bederven haar echtheid”; (blz. 182 )

(...)de geëmancipeerde d. w. z. ontwortelde Jood, zich slechts met het geestesleven der laatste drie generaties — toevallig ook de meest ontwortelde — verwant gevoelt. (blz. 183 )

Hun critisch doorwroeten is daarom niet zoo onschuldig, is daarom niet zulk een ongevaarlijk ferment, omdat het niet ten doel heeft, nooit ten doel kan hebben, ons denken, onze (westersche) cultuur te verrijken, door dieper bezinning te verstevigen, te completeeren, maar steeds ten doel moet hebben, gelijk Papini het noemt, „de idealen van den goïm te vernederen, te kleineeren, te ontmaskeren, te ontbinden: door de waarden te vernietigen waarvan het christendom (het Westen, de vreemde cultuur H.B.) leefde.” (blz. 183 )

De Jood stelt geen vragen en tegenvragen om klaarheid te brengen, maar om het buiten hem bestaande en buiten, hem ontstane, dat hem niets zegt en dat hij minacht, te vertroebelen, te kleineeren. Hij wroet en doorwroet, niet om een cultuur op bepaalde onwaarden te ontmaskeren en deze aldus te zuiveren, maar om haar, als geheel, ook met haar waarden, te laten neerstorten. (blz. 184 )

Zijn anarchie, zijn destructiewil in het rijk van den geest is de keerzijde en het fatum van zijn superioriteits­bewustzijn, ook van zijn gedwongen leven tusschen volken die hij veracht: van uitverkorenheid dus, èn van diaspora. (blz. 184 )

Ziedaar het eerste probleem van het complex problemen, dat de diaspora, de verspreiding van dit uitverkoren volk over andere volksgemeenschappen, onvermijdelijk oproept. Het tweede stelt zich als volgt: (blz. 185 )

Het weigert assimilatie, innerlijk hiertoe onmachtig (en men kan dit slechts bewonderen), het weigert echter evenzeer de vernedering van het eeuwig vreemdeling zijn: de diaspora. Dit weigert niet slechts zijn trots, maar eveneens, in veel grooter mate wellicht nog, het leed waaraan het joodsche volk gedurende zoovele eeuwen was prijsgegeven (blz. 185 )

Men moet dezen bitteren kant der joodsche historie niet verwaar­loozen. Men moet er zich rekenschap van geven, hoe zich op hem, gedurende vele „christelijke’’ eeuwen, ook en telkens opnieuw, dezelfde redelooze volkswoede ontketend heeft welke degenen trof die godsdienstig anders dachten dan de katholieken. (blz. 185 )

Men moet er zich rekenschap van geven, hoe iedere Jood ook dien eeuwenlangen doem en druk van zijn volk als een obsessie, een voortdurender angst met zich draagt, en: hoe het in de natuur der dingen ligt, dat heel zijn wezen erop gericht is een mogelijke herhaling van dat verleden te ontkomen, te voorkomen. (blz. 186 )

Hij wil niet meer een uitgestootene, een vogelvrij verklaarde zijn, hij wil, dat de diaspora een einde neemt, en voorgoed; hij is mensch, hij wil gelijk zijn, gelijke rechten bezitten, staatsburger zijn, ambten en functies bekleeden — waarom nièt? Hij is toch ook mensch! En wat maakte dit zoolang onmogelijk? Zijn Jood zijn? Zijn religie, zegt hij, en zàg hij. Zijn religie, veel meer dan het feit, dat hij tot een ander volk behoort, maakte hem tot een ander wezen. (blz. 186 )

Deze Jood nu, rebelleerend tegen datgene wat een normaal samenleven onmogelijk maakte en niet bij machte tot capitulatie, tot de positieve daad der assimilatie, stelt een negatieve daad: hij ontjoodscht zich — tot op zekere hoogte althans. Hij ontjoodscht zich wat zijn religie betreft, zijn nationaal verleden; beide wil hij als een menschonwaardig vooroordeel, als een stuk voorbijen tijd, waaraan men maar liever niet terugdenken moet, vergeten. (blz. 186 )

in het verleden nu zag men, dat die Jood zich niet slechts ontjoodschte, maar dat hij zelfs overging tot de religie van zijn gastheervolk i.c. het christendom.. Evenwel slechts uiterlijk (blz. 186 )

Diep in zijn ziel weigerde hij dezen nieuwen, dezen anderen vorm van een menschonwaardig bestaan. Wat noopte hem hiertoe? Wat maakte van hem een ander mensch? Niet enkel de joodsche, maar evenzeer de chris­telijke godsdienst. Beide verhinderden een waarachtig menschelijk, een mensch-waardig samenleven. (blz. 188 )